Termat e përbashkët “addiction,” “abuse,” dhe “dependence” janë përdorur shpesh në lidhje me përdorimin e substancave, por këto terma janë përcaktuar shumë lirshëm dhe në mënyra të ndryshme, duke i bërë jo shumë të dobishme për diagnozën sistematike. “Substance use disorder” është më gjithëpërfshirës dhe ka më pak konotacione negative. Substancat e përfshira janë anëtarë të 10 klasave të barnave që zakonisht shkaktojnë çrregullime të lidhura me substancat.

Efektet fiziologjike të përdorimit të substancave

Këto substanca të gjitha aktivizojnë drejtpërdrejt sistemin e shpërblimit të trurit dhe prodhojnë ndjenja kënaqësie. Aktivizimi mund të jetë aq intensiv sa pacientët ndjejnë një dëshirë të fortë për substancën dhe neglizhojnë aktivitetet normale për ta marrë dhe përdorur atë. Këto substanca gjithashtu kanë efekte direkte fiziologjike, duke përfshirë:

– Intoxication: i referohet zhvillimit të një sindrome të kthyeshme specifike për substancën, me ndryshime mendore dhe sjelljeje që mund të përfshijnë perceptim të ndryshuar, eufori, pengesa kognitive, gjykim të dëmtuar, funksionim fizik dhe social të dëmtuar, labilitet humoror, agresivitet, ose një kombinim të tyre. Në rastet ekstreme, intoxicationi mund të çojë në mbidozë, morbiditet të rëndë dhe rrezik për vdekje.

– Withdrawal (Tërheqje): i referohet efekteve fiziologjike, simptomave dhe ndryshimeve të sjelljes që shkaktohen nga ndalimi ose reduktimi i marrjes së një substance. Që të klasifikohet si një çrregullim i tërheqjes së substancës, sindroma e tërheqjes duhet të shkaktojë shqetësim të konsiderueshëm dhe/ose të dëmtojë funksionimin (p.sh., social, profesional). Shumica e pacientëve me sindromë tërheqjeje e kuptojnë që riadministrimi i substancës do të zvogëlojë simptomat e tyre. Edhe pse disa pacientë me sindromë tërheqjeje kanë një çrregullim të përdorimit të substancave, disa barna, veçanërisht opioidet, sedativët/hipnotikët dhe stimulantët, mund të rezultojnë në simptoma tërheqjeje edhe kur merren sipas recetës për arsye mjekësore legjitime dhe për periudha relativisht të shkurtra (< 1 javë për opioidet). Simptomat e tërheqjes që zhvillohen pas përdorimit mjekësor të duhur nuk konsiderohen kritere për diagnozën e një çrregullimi të përdorimit të substancave. 

– Substance-induced psychiatric disorders (Çrregullime psikiatrike të shkaktuara nga substanca): Çrregullimet psikiatrike të shkaktuara nga substanca janë ndryshime psikiatrike të prodhuara nga përdorimi ose tërheqja e substancave që ngjajnë me çrregullime psikiatrike të pavarura (p.sh., depresion, psikozë, ankth, ose çrregullime neurokognitive).

Që një çrregullim psikiatrik të konsiderohet i shkaktuar nga substanca, substanca e përfshirë duhet të jetë e njohur për aftësinë e saj për të shkaktuar çrregullimin. Substancat mund të jenë anëtarë të 10 klasave të barnave që zakonisht shkaktojnë çrregullime të lidhura me substancat ose shumë të tjera (p.sh., antikolinergjikët dhe kortikosteroidët mund të shkaktojnë sindroma psikotike të përkohshme). Përveç kësaj, çrregullimi psikiatrik duhet:

– Të shfaqet brenda 1 muaj të intoksacionit ose tërheqjes së substancës
– Të shkaktojë shqetësim të konsiderueshëm ose funksionim të dëmtuar
– Të mos ketë manifestuar para përdorimit të substancës
– Të mos ndodhë vetëm gjatë deliriumit akut të shkaktuar nga substanca
– Të mos zgjasë për një periudhë të gjatë kohore

Disa çrregullime neurokognitive të shkaktuara nga alkooli, inhalantët ose sedativët-hipnotikët dhe çrregullimet perceptuese të shkaktuara nga halucinogjenët mund të jenë afatgjata. Manifestimet dhe trajtimet specifike të intoksiacionit dhe tërheqjes ndryshojnë sipas substancës ose klasës së substancës dhe diskutohen në një tjetër blog.

Qasja Klinike ndaj Çrregullimeve të Përdorimit të Substancave

Përdorimi i drogave ilegale, edhe pse problematik për shkak të illegalitetit, nuk përfshin gjithmonë një çrregullim të përdorimit të substancave. Në të kundërt, substancat legale, si alkooli dhe barnat me recetë (dhe kanabisi në një numër gjithnjë në rritje të shteteve amerikane), mund të jenë të përfshira në një çrregullim të përdorimit të substancave. Problemet e shkaktuara nga përdorimi i barnave me recetë dhe drogave ilegale ndikojnë në të gjitha grupet socioekonomike.

Përdorimi rekreativ i drogave, edhe pse shpesh nuk miratohet nga shoqëria, nuk është një fenomen i ri dhe ka ekzistuar në një formë ose një tjetër për shekuj. Njerëzit kanë përdorur droga për një shumëllojshmëri arsyesh:

– Për të ndryshuar ose përmirësuar humorin
– Si pjesë e ceremoniave fetare
– Për të fituar ndriçim shpirtëror
– Për të përmirësuar performancën

Disa përdorues duket se nuk dëmtohen; ata priren të përdorin drogat në mënyrë episodike në doza relativisht të vogla, duke parandaluar toksicitetin klinik dhe zhvillimin e tolerancës dhe varësisë fizike. Shumë droga rekreative (p.sh., opiumi i papërpunuar, alkooli, marijuana, kafeina, kërpudhat halucinogjene, gjethet coca) janë “naturale” (d.m.th., afër burimit bimore); ato përmbajnë një përzierje të përqendrimeve relativisht të ulëta të përbërësve psikoaktivë dhe nuk janë përbërës psikoaktivë të izoluar. Megjithatë shpesh herë kemi precepitimin e kësaj sjellje për shkak të fenomenit të tolerancës, prandaj përdorimi i këtyre substancave ndalohet me ligj, sepse përket gradës I në klasifikimin e rrezikshmërisë.

Etiologjia e Çrregullimeve të Përdorimit të Substancave

Njerëzit me një çrregullim të përdorimit të substancave zakonisht kalojnë nga eksperimentimi në përdorim të rastësishëm dhe më pas në përdorim të rëndë dhe ndonjëherë në një çrregullim të përdorimit të substancave. Ky progresion është kompleks dhe vetëm pjesërisht i kuptuar. Procesi varet nga ndërveprimi midis barnës, përdoruesit dhe mjedisit.

Barnat

Barnat në 10 klasat ndryshojnë në gjasat për të shkaktuar një çrregullim të përdorimit të substancave. Gjasat quhen “addiction liability.” “Addiction liability” varet nga një kombinim i faktorëve, duke përfshirë:

– Rrugën e administrimit
– Shpejtësinë me të cilën barna kalon barrierën gjak-tru dhe stimulon rrugën e shpërblimit
– Kohën për fillimin e efektit
– Aftësinë për të induktuar tolerancë dhe/ose simptoma tërheqjeje

Përveç kësaj, substancat që janë ligjërisht dhe/ose lehtësisht të disponueshme (p.sh., alkooli, duhani) kanë më shumë gjasa të përdoren fillimisht dhe kështu rrisin rrezikun e progresionit në përdorim problematik. Më tej, ndërsa perceptimi i rrezikut në përdorimin e një substance të caktuar zvogëlohet, mund të ketë eksperimentim dhe/ose përdorim rekreativ të drogës, duke rritur ekspozimet ndaj substancave abuzuese. Luhatjet në perceptimin e rrezikut ndikohen nga faktorë të shumtë, duke përfshirë gjetjet në lidhje me pasojat mjekësore dhe psikiatrike të përdorimit dhe rezultatet sociale.

Gjatë trajtimit të sëmundjeve mjekësore ose pas procedurave kirurgjikale ose dentare, pacientëve mund t’u jepen opioidë. Një pjesë e konsiderueshme e këtyre barnave mbeten të papërdorura, por mund të mbeten në shtëpi, duke përfaqësuar një burim të rëndësishëm për fëmijët, adoleshentët dhe të rriturit që dëshirojnë t’i përdorin ato për qëllime jo-mjekësore. Si përgjigje, është rritur theksi në nevojën për të:

– Preskruar barnat opioidë në sasi më të vogla, më të përshtatshme për kohëzgjatjen dhe ashpërsinë e mundshme të dhimbjes
– Promovuar ruajtjen e sigurt të barnave të mbetura
– Zgjeruar programet e kthimit të recetave

Përdoruesi

Faktorët predispozues te përdoruesit përfshijnë:

– Karakteristikat psikologjike
– Rrethanat dhe çrregullimet

Karakteristikat psikologjike nuk janë qartë një faktor i fortë, edhe pse njerëzit me nivele të ulëta të vetëkontrollit (impulsivitet) ose nivele të larta të kërkimit të rreziqeve dhe risive mund të kenë një rrezik të rritur për zhvillimin e çrregullimit të përdorimit të substancave. Megjithatë, koncepti i personalitetit adiktiv që është përshkruar në mënyra të ndryshme nga disa shkencëtarë të sjelljes ka pak evidencë shkencore që ta mbështesë atë.

Një numër rrethanash dhe çrregullimesh bashkëekzistuese duket se rrisin rrezikun. Për shembull, njerëzit që janë të trishtuar, të shqetësuar emocionalisht ose të huajruar socialisht mund të gjejnë që këto ndjenja lehtësohen përkohësisht nga një barnë; kjo mund të çojë në përdorim të rritur dhe ndonjëherë në një çrregullim të përdorimit të substancave. Pacientët me çrregullime të tjera psikiatrike janë në rrezik të rritur për zhvillimin e një çrregullimi të përdorimit të substancave. Pacientët me dhimbje kronike (p.sh., dhimbje kurrizi, dhimbje për shkak të sëmundjes së qelizave të drejtë, dhimbje neuropatike, fibromialgji) shpesh marrin opioidë për lehtësim; shumë prej tyre zhvillojnë më pas një çrregullim të përdorimit të substancave. Megjithatë, në shumë prej këtyre pacientëve, barnat jo-opioidë dhe trajtimet e tjera mund të lehtësojnë adekuatisht dhimbjen dhe vuajtjen.

Varësia është me shumë gjasa një çrregullim poligjenik. Ka një numër faktorësh gjenetikë dhe epigenetikë që ndikojnë në progresionin e varësisë. Kërkimi në lidhje me anormalitetet specifike gjenetike ndryshon sipas substancës specifike.

Vendosja
Faktorët kulturorë dhe socialë janë shumë të rëndësishëm në fillimin dhe ruajtjen (ose rikthimin në) përdorimit të substancave. Vëzhgimi i anëtarëve të familjes (p.sh., prindër, vëllezër ose motra më të mëdhenj) dhe shokëve që përdorin substanca rrit rrezikun që njerëzit të fillojnë të përdorin substanca. Shokët janë një ndikim veçanërisht i fuqishëm midis adoleshentëve (shih Përdorimi i Barnave dhe Substancave te Adoleshentët). Njerëzit që po përpiqen të ndalojnë përdorimin e një substance e gjejnë shumë më të vështirë nëse janë rrethuar nga të tjerë që gjithashtu e përdorin atë substancë.

Mjekët mund të kontribuojnë pa dashje në përdorimin e dëmshëm të substancave psikoaktive duke i përshkruar ato me tepri për të lehtësuar dhimbjen ose stresin. Shumë faktorë socialë, përfshirë mediat e masës, kontribuojnë në pritshmërinë e pacientëve që substancat duhet të përdoren për të lehtësuar çdo shqetësim.

Diagnoza e Çrregullimeve të Përdorimit të Substancave

Diagnoza e çrregullimit të përdorimit të substancave bazohet në identifikimin e një modeli patologjik të sjelljeve në të cilat pacientët vazhdojnë të përdorin një substancë pavarësisht nga problemet e rëndësishme që hasin për shkak të përdorimit të saj. Manuali Diagnostik dhe Statistikor i Çrregullimeve Mendore, Botimi i Pestë (DSM5-TR) ofron 11 kriteret të ndara në 4 kategori. Individët që plotësojnë 2 ose më shumë nga këto kriteret brenda një periudhe 12-mujore konsiderohen se kanë një çrregullim të përdorimit të substancave.

1. Humbja e kontrollit mbi përdorimin

   • Personi e përdor substancën në sasi më të mëdha ose për një kohë më të gjatë sesa kishte planifikuar fillimisht.

   • Personi dëshiron të ndalojë ose të zvogëlojë përdorimin e substancës.

   • Personi kalon shumë kohë për të marrë, përdorur ose për t’u rikuperuar nga efektet e substancës.

   • Personi ka një dëshirë të fortë (dëshirë të pamohueshme) për të përdorur substancën.

2. Përmbushja e detyrave sociale

   • Personi nuk i plotëson detyrat kryesore në punë, shkollë ose në shtëpi.

   • Personi vazhdon të përdorë substancën edhe pse ajo shkakton (ose përkeqëson) probleme sociale ose ndërpersonale.

   • Personi heq dorë ose zvogëlon aktivitete të rëndësishme sociale, profesionale ose rekreative për shkak të përdorimit të substancës.

3. Përdorimi i rrezikshëm

   • Personi e përdor substancën në situata fizikisht të rrezikshme (p.sh., kur nget makinë ose në rrethana sociale të rrezikshme).

   • Personi vazhdon të përdorë substancën pavarësisht nga dija se ajo përkeqëson një problem mjekësor ose psikologjik.

4. Simptomat farmakologjike

   • Toleranca: Personi ka nevojë të rrisë progresivisht dozën e substancës për të arritur efektin e dëshiruar, ose efekti i një doze të caktuar zvogëlohet me kalimin e kohës.

   • Tërheqja: Ndodhin efekte fizike të padëshiruara kur substanca ndërpritet ose kur ajo neutralizohet nga një antagonist specifik.

Vini re se disa substanca, veçanërisht opioidet, sedativë/hipnotikët dhe stimulantët, mund të shkaktojnë tolerancë dhe/ose simptoma tërheqjeje edhe kur përdoren sipas recetës për arsye mjekësore legjitime dhe për periudha relativisht të shkurtra (< 1 javë për opioidet). Simptomat e tërheqjes që zhvillohen pas përdorimit të duhur mjekësor nuk llogariten si kriter për diagnozën e një çrregullimi të përdorimit të substancave.

Ashpërsia e çrregullimit të përdorimit të substancave përcaktohet nga numri i simptomave:

• I lehtë: 2 deri 3 kriteret

• I moderuar: 4 deri 5 kriteret

• I rëndë: ≥ 6 kriteret

Trajtimi i Çrregullimeve të Përdorimit të Substancave

Trajtimi ndryshon në varësi të substancës dhe rrethanave

Trajtimi i çrregullimit të përdorimit të substancave është sfidues dhe përfshin një ose më shumë nga elementët e mëposhtëm:

• Detoksifikimi akut

• Parandalimi dhe menaxhimi i simptomave të tërheqjes

• Ndërprerja (ose rrallë, reduktimi) i përdorimit

• Ruajtja e abstinencës

Me rritjen e dëshmive dhe kuptimit më të thellë të proceseve biologjike që qëndrojnë në themel të përdorimit kompulsiv të substancave, çrregullimet e përdorimit të substancave janë vendosur më fort si sëmundje mjekësore. Si të tilla, këto sëmundje janë të ndjeshme ndaj trajtimeve të ndryshme, përfshirë grupet e mbështetjes; psikoterapi (p.sh., terapia e përmirësimit motivacional, terapia kognitiv-sjellëse, parandalimi i rikthimit); dhe ilaçe, nga terapia agonistike (p.sh., terapia e zëvendësimit të nikotinës për çrregullimet e përdorimit të duhanit, metadona dhe buprenorfina për çrregullimet e përdorimit të opioideve) deri te qasjet e reja që janë nën hulumtim. Fokusimi në identifikimin e saktë të pacientëve me çrregullime të përdorimit të substancave dhe dërgimi i tyre për trajtime specializuese do të ndihmojë shumë në reduktimin e pasojave individuale dhe ndikimit shoqëror.