Vertigoja dhe Marrja e Frymës (Dizziness)
Përkufizime dhe Ndjesitë
“Marrja e frymës” është një term i pasaktë që pacientët përdorin shpesh për të përshkruar ndjesi të ndryshme, përfshirë:
Ndjenjën e fikjes (“do të fikem”)
Ndjesinë e kokës së lehtë (“light-headedness”)
Ndjenjën e paqëndrueshmërisë ose pezullimit në ajër
Ndjesinë e shpërndarjes mendore ose “koka notuese”
Ndjesinë e rrotullimit (“spinning”)
Këto mund të jenë të përkohshme ose kronike (> 1 muaj, më e zakonshme te të moshuarit).
Vertigoja është ndjesia e lëvizjes së vetvetes ose të mjedisit pa lëvizje reale, zakonisht rrotulluese, por ndonjëherë thjesht ndjenjë “tërheqjeje” në një anë. Vertigoja nuk është diagnozë, por përshkrim ndjenje. Ajo kategorizohet në:
Përiferiake: shkaktohet nga çrregullime në sistemin vestibular periferik (veshi i brendshëm, nervi VIII).
Qendrore: shkaktohet nga çrregullime në nivelin e trurit të mesëm ose cerebelumit.
Të dy – marrja e frymës dhe vertigoja – shpesh shoqërohen me nauze, të vjella, probleme me ekuilibrin dhe marshimin.
📝 Memory Cue: Një shofer autobusi që ndjen “rota” teksa frenon – kontrolloni për vertigo periferike përpara se t’i kërkoni testet e vozitjes.
Fiziopatologjia dhe Sistemi Vestibular
Sistemi vestibular, kryesor për ekuilibrin, përbëhet nga:
Aparati vestibular në veshin e brendshëm
Nervi VIII kranial (vestibulokoklear) që përcjell sinjalet në trurin e mesëm dhe cerebelum
Bërthamat vestibulare në trurin e mesëm dhe cerebelum
Çrregullimet e veshi i brendshëm dhe nervit VIII quhen periferike; ato në bërthama ose rrugë qendrore janë qendrore.
Përveç këtij sistemi, ekuilibri përfshin edhe input vizual (syri) dhe proprioceptiv (nga nervat periferikë), të kombinuar në korteks për perceptimin e lëvizjes.
📝 Memory Cue: Një pikëroje fotografie ku syri “shqyrton” horizontin dhe veshët “matin” gravitetin—të gjitha bashkë në korteks.
Anatomia e Aparatit Vestibular
Aparati vestibular përbëhet nga:
3 kanalet semicirkulare, orientuar në plane të ndryshme për të regjistruar lëvizje rrotulluese
2 organe otolitike: sarkula dhe utrikula, me kristale kalciumi (otolitë) që përgjigjen ndaj gravitetit
Tek lëvizje rrotulluese, endolimfi në kanalet semicirkulare rrjedh dhe stimulon ose inhibon qelizat qime. Në sarkulë/utrikulë, deflektimi i otolitëve stimulton ose frenon qelizat qime.
📝 Memory Cue: Imagjinoni një “karusel” endolimfash dhe “gurë” otolitësh që lëvizin me drejtimin e gravitetit.
Etiologjia: Përiferiake vs Qendrore
Shkaktarët e marrjes së frymës/vertigos ndahen në:
Përiferiakë (veshi i mesëm/brendshëm, nervi vestibular)
Qendrore (truri i mesëm, cerebelumi)
Përiferiake, në radhë zbritëse të shpeshtësisë:
Vertigo pozicional paroksistik beninj (BPPV)
Sëmundja e Meniere-it
Neuroniti vestibular
Labirintiti
Presbivestibulopatia
Qendrore, në radhë zbritëse:
Migrena vestibulare
Efektet anësore të ilaçeve (sidomos antihipertenzivët, beta-bloques)
Marrja e frymës funksionale (PPPD: çrregullimi perceptual postural kronik)
Presbivestibulopatia
📝 Memory Cue: Një pacient me “klithmë” kur kthen kokën papritur – BPPV kryesore.
Vestibular migraine ka prevalencë vjetore 2.7% në SHBA, më e zakonshmja e vertigos qendrore.
Shkaktarë të tjerë qendrorë: hemorragji/infraksion truri, sclerosis multiple, dementia, Parkinson, tumore cerebelare, çrregullime psikike, dëmtime të inputit vizual/proprioceptiv, shpesh pa shkak të qartë.
Shkaqe Jo-Otologjike dhe Multifaktorë
Marrja e frymës pa vertigo shpesh:
Ilaçe (p.sh., antihipertenzivë)
Sëmundje multifaktorëshe ose idiopatike
Çrregullime funksionale (p.sh., PPPD)
Problemet sistemike që ulin oksigjen/glukozë (hipotension, hipoksemi, anemia, hipoglicemia) shpesh shfaqen si marrje fryme apo sinkopë
Ndryshime hormonale (tiroidi, menstruacioni, shtatzënia)
Ilaçe qendrore (antipsikotikë, antidepresantë)
Marrja e frymës psikogjene (ankth, panik, depresion – në 50% të rasteve kronike)
📝 Memory Cue: Një paciente shtatzënë me marrje fryme sporadike – mos harroni ndryshimet hormonale.
Efekti në të Moshuarit
Tek të moshuarit, marrja e frymës shpesh është multifaktoriale: dobësim vizual, vestibular, proprioceptiv dhe efektet anësore të ilaçeve. Dy shkaqet e zakonshme të veçanta janë BPPV dhe sëmundja e Meniere-it.
📝 Memory Cue: Një plakë që bie në banjo për shkak të BPPV – kujdes trajtimi vestibular fizik për të parandaluar rëniet.
Vlerësimi i Marrjes së Frymës dhe Vertigos
Historia
Në historinë e sëmundjes aktuale, pyetja hapëse është më e dobishme: “Disa pacientë përdorin në mënyra të ndryshme fjalën ‘marrje fryme’. Mund të më përshkruani me hollësi ndjesitë që ndjeni?” Më pas, nëse pacienti përmend “fikje”, “kokë të lehtë”, “humbje balanci” apo “vertigo”, këtë e konfirmojmë, por nuk e mundojmë më tej me kategorizime të tepërta. Elementët kyç që duhen saktësuar janë:
Intensiteti i episodit të parë
Intensiteti dhe karakteristikat e episodave të mëpasshëm
Nëse simptomat janë të vazhdueshme ose episodike; nëse episodike, sa shpesh dhe sa zgjatin
Çfarë i shkakton ose i lehtëson — p.sh. lëvizjet e kokës/trupit
Simptoma shoqëruese në vesh (humbje dëgjimi, ndjesi plotësie, tinnitus)
Shkalla e paaftësisë (a ka rënë pacienti, a shmangur drejtimin apo daljet, a ka humbur ditë pune)
📝 Memory Cue: Një pacient që “ikën mendja” çdo herë që përkulet për të lidhur këpucët – shiko menjëherë pozicionin e kokës si shkaktar.
Rishikimi i sistemeve & Historia mjekësore e mëparshme
– Duhet kërkuar simptoma nga sëmundje të ndryshme: infeksione rrugësh të sipërme të frymëmarrjes, dhimbje gjoksi/palpitacione, gulçim, jashtëqitje të errëta, ndryshim peshe, intolerancë të të nxehtit/ftohtit.
– Historia e mëparshme përfshin: trauma koke kohët e fundit, migrenë, diabet, sëmundje zemre/ mushkëri, ankth/depresion, çrregullime përdorimi droge/alkooli, dhe çdo ndryshim të fundit në ilaçe apo doza.
📝 Memory Cue: Një pacient me kollë dhe vertigo – mos harroni infeksionet e rrugëve të sipërme të frymëmarrjes si shkaqe jo-otologjike.
Ekzaminimi fizik
– Kontrollohen shenjat jetësore: ethe, pulsi i shpejtë/njerëzor, tensioni arteriel në shtrirje dhe në këmbë (për hipotension ortostatik) — nëse ngritja provokon simptoma, ktheheni prapa në shtrat dhe rrotulloni kokën për të dalluar efektin e pozicionit të trupit nga ai i kokës.
– Ekzaminimi otologjik e neurologjik: me pacientin në shtrat, shikohet nystagmus-i spontan (drejtimi, qëndrueshmëria) dhe shenjat e vertigos. Manevra Dix–Hallpike diagnostikon BPPV të kanalit posterior; testi supin roll vlerëson kanal horizontal.
– Test i thjeshtë dëgjimi në shtrat, inspektim i kanalit të veshit dhe membranës timpanike.
– Funksioni cerebelar: ecja, testet gisht–hije, testi Romberg. Testi Fukuda (ecje në vend me sytë mbyllur) ndihmon në zbulimin e lezionit vestibular njëanshëm.
– Përdoret ekzaminimi HINTS (Head Impulse, Nystagmus, Test of Skew) për të dalluar etiologji qendrore nga ajo periferike: impulsi normal i kokës horizontal, nystagmus me ndryshim drejtimi ose devijim vertikal janë shenja të qendrës.
📝 Memory Cue: Në HINTS, impulsi normal + nystagmus drejtim-ndryshues = dyshim për goditje (etiologji qendrore).
Flamuj të kuq
Dhimbje koke ose qafe
Ataksi (humbje koordinimi)
Humbje vetëdijeje
Deficit neurologjik fokal
Simptoma të vazhdueshme, të rënda > 1 orë
📝 Memory Cue: Një pacient që rrëzohet papritmas nga marrja e frymës dhe rezulton me ataksi – kërko menjëherë nec medikues neurologjik.
Interpretimi i gjetjeve
– Për diferencim, theksi nuk është te përshkrimi “dizzy” apo “vertigo” i pacientit, por te fillimi, kohëzgjatja, faktorët shkaktarë dhe shenjat shoqëruese, sidomos otologjike e neurologjike.
– Përiferiake: simptomat e veshit (tinnitus, përplotësi, humbje dëgjimi) zakonisht shoqërojnë vertigon periferike, episodike dhe të forta; kollapsi ose humbja e vetëdijes nuk janë shenja periferike.
– Qendrore: rrallë ka shenja veshësh; ekuilibri/ecja e rënduar dhe nystagmus që nuk shuhet me fikjen e syve janë tipike.
📝 Memory Cue: Vertigo me nystagmus që nuk ndalon kur mbyllen sytë – shenjë më shumë për trurin e mesëm sesa për veshin.
Testimet
– Në episod të fortë: oksimetri pulsi, glukometria capilarë, testi shtatzënisë te femrat, ECG; më pas imazheri sipas nevojës.
– MRI me gadolinium për pacientët me simptoma akute dhe shenja neurologjike (kokë+dëmtime); për simptomë qendrore kronike kërkohet MRI për goditje, MS, tumore.
– Audiometri+elektronistagmografi nëse testet e shpejta janë abnorme ose të paqartë.
– Kardio: Holter, ekokardiografi, stres-test sipas indikacionit.
– Laboratore rrallë ndihmojnë, përjashto serologjinë e sifilizit te vertigot bilateral kronike.
📝 Memory Cue: MRI me kontrast + neurologji—mos e vono imazherinë kur ka shenja qendrore.
Trajtimi i Marrjes së Frymës dhe Vertigos
– Ndërprerja ose zvogëlimi i ilaçeve shkaktare.
– Suppressantë vestibularë (vetëm në episodet akute të Meniere, neuronit vestibular, labirintit): antihistaminikë/antikolinerjikë oralë (meclizine, promethazine) ose benzodiazepinë (diazepam, clonazepam). Përdorim i kufizuar (dremitje, pengesë për kompensimin qendror).
– Antiemetikë: prochlorperazine, ondansetron.
– Epley maneuver për BPPV—e kryer nga fizioterapist vestibular ose e mësuar pacientit. Ilaçet nuk ndihmojnë tek BPPV izoluar.
– Meniere: dieta e ulët në kripë + diuretikë që ruan kaliumin ose betahistinë; menaxhim nga otorinolaringologu.
– Migrena vestibulare: referim te neurologu; mund të përdoren bllokues të peptidit CGRP.
– Ankth/depresion: trajtim psikologjik/psikiatrik sipas nevojës.
– Rehabilitim vestibular nga fizioterapist i specializuar – i domosdoshëm për dobësi vestibulare të vazhdueshme dhe shumë i dobishëm tek trajtimi i migrenës vestibulare ose PPPD.
📝 Memory Cue: Pas Epley, pacienti ecën pa “rota” – kujdes trajtimit fizik vestibular për të parandaluar rikthimin.
Thelbësore për Geriatrinë
Tek të moshuarit, funksionet vizuale, vestibulare, proprioceptive dhe barometra e tensionit dobësohen; shpesh marrja e frymës ka shkaqe të ndryshme bashkëshoqëruese. BPPV dhe Meniere janë më të shpeshta, por edhe medikamentet (për hipertension, zemër, ankth etj.) japin marrje fryme. Rëniet janë më fatale te personat e dobët, prandaj përveç trajtimeve specifike, fizioterapia dhe ushtrimet për forcimin e muskujve janë kritike.
📝 Memory Cue: Një pacient plak me frikë të lëvizë pas rrëzimi – siguro fizioterapi vestibular për të forcuar ekuilibrin.
