Sa të dukshme janë identitetet e ndryshme varion. Ato tentojnë të jenë më të dukshme kur njerëzit janë nën stres ekstrem. Fragmentimi i identitetit zakonisht çon në amnezi asimetrike, ku ajo që dihet nga një identitet mund të mos dihet nga një tjetër; d.m.th., një identitet mund të ketë amnezi për ngjarjet e përjetuara nga identitete të tjerë. Disa identitete duket se njohin dhe ndërveprojnë me të tjerët në një botë të brendshme të ndërlikuar, dhe disa identitete ndërveprojnë më shumë se të tjerët.

Në një studim të vogël në një komunitet në Shtetet e Bashkuara, prevalenca 12-mujore e çrregullimit të identitetit disociativ ishte 1.5%, me burra dhe gra të prekur pothuajse në mënyrë të barabartë. Ky çrregullim mund të fillojë në çdo moshë, nga fëmijëria e hershme deri në moshën e avancuar.

Çrregullimi i identitetit disociativ ka format e mëposhtme:

• Forma e posedimit

• Forma jo-poseduese

Në formën e posedimit, identitetet zakonisht manifestohen sikur të ishin agjentë të jashtëm, zakonisht një qenie mbinatyrale ose frymë (por ndonjëherë një person tjetër), i cili ka marrë kontrollin e personit, duke shkaktuar që personi të flasë dhe të veprojë në një mënyrë shumë të ndryshme. Në raste të tilla, identitetet e ndryshme janë shumë të dukshme (lehtësisht të vërejtura nga të tjerët). Në shumë kultura, gjendje të ngjashme posedimi janë pjesë normale e praktikave kulturore ose shpirtërore dhe nuk konsiderohen si çrregullim i identitetit disociativ. Forma e posedimit që ndodh në çrregullimin e identitetit disociativ ndryshon sepse identiteti alternativ është i padëshiruar dhe ndodh pa dashje, shkakton shqetësim dhe pengesa të konsiderueshme dhe manifestohet në kohë dhe vende që shkelin normat kulturore dhe/ose fetare.

Format jo-poseduese tentojnë të jenë më pak të dukshme. Njerëzit mund të ndjejnë një ndryshim të papritur në ndjenjën e tyre për veten ose identitetin, ndoshta duke u ndjerë sikur janë vëzhgues të fjalëve, emocioneve dhe veprimeve të tyre, në vend që të jenë agjentët e tyre. Shumë gjithashtu kanë amnezi disociative të përsëritur.

Etiologjia e Çrregullimit të Identitetit Disociativ

Çrregullimi i identitetit disociativ zakonisht ndodh te njerëzit që kanë përjetuar stres ose traumë të madhe gjatë fëmijërisë.

Fëmijët nuk lindin me një ndjenjë të identitetit të unifikuar; ai zhvillohet nga shumë burime dhe përvoja. Tek fëmijët e mbingarkuar, shumë pjesë të asaj që duhet të ishin shkrirë së bashku mbeten të ndara. Abuzimi kronik dhe i rëndë (fizik, seksual ose emocional) dhe neglizhenca gjatë fëmijërisë janë shpesh të raportuara dhe të dokumentuara te pacientët me çrregullim të identitetit disociativ. Disa pacientë nuk janë abuzuar, por kanë përjetuar një humbje të rëndësishme të hershme (si vdekja e një prindi), sëmundje serioze mjekësore ose ngjarje të tjera jashtëzakonisht stresuese.

Ndryshe nga shumica e fëmijëve që arrijnë një kuptim koheziv dhe kompleks të vetes dhe të tjerëve, fëmijët e keqtrajtuar rëndë mund të kalojnë nëpër faza në të cilat perceptimet, kujtimet dhe emocionet e ndryshme të përvojave të tyre të jetës mbahen të ndara. Kjo intensifikohet nga prindër ose kujdestarë që sillen në mënyrë të paqëndrueshme (p.sh., duke alternuar sjellje të afeksioniste dhe abuzive) në një model të quajtur traumë tradhëtie. Me kalimin e kohës, fëmijët e tillë mund të zhvillojnë një aftësi gjithnjë e më të madhe për të ikur nga keqtrajtimi duke “u larguar”—d.m.th., duke u shkëputur nga mjedisi i tyre fizik i ashpër—ose duke u tërhequr në mendjen e tyre. Çdo fazë zhvillimore ose përvojë traumatike mund të përdoret për të gjeneruar një identitet të ndryshëm.

Në teste të standardizuara, njerëzit me këtë çrregullim kanë rezultate të larta për ndjeshmëri ndaj hipnozës dhe disocimit (aftësia për të shkëputur kujtimet, perceptimet ose identitetin nga vetëdija).

Simptomat dhe Shenjat e Çrregullimit të Identitetit Disociativ

Disa simptoma janë karakteristike për çrregullimin e identitetit disociativ.

Identitete Multiple:
Në formën e posedimit, identitetet multiple janë lehtësisht të dukshme për anëtarët e familjes dhe shoqëruesit. Pacientët flasin dhe veprojnë në një mënyrë qartësisht të ndryshme, sikur një person ose qenie tjetër të ketë marrë kontrollin. Identiteti i ri mund të jetë i një personi tjetër (shpesh dikush që ka vdekur, ndoshta në një mënyrë dramatike) ose i një fryme mbinatyrale (shpesh një demon ose zot), i cili mund të kërkojë ndëshkim për veprimet e kaluara.

Në formën jo-poseduese, identitetet multiple shpesh nuk janë aq të dukshme për vëzhguesit, megjithëse personi mund të shfaqë një ndryshim të papritur në afekt ose mënyrën ndërpersonale. Disa pacientë përjetojnë ndjenja të depersonalizimit; d.m.th., ata ndjehen të parealë, të shkëputur nga vetja dhe të ndarë nga proceset e tyre fizike dhe mendore. Pacientët thonë se ndjehen sikur janë vëzhgues të jetës së tyre, sikur po shikojnë veten në një film mbi të cilin nuk kanë kontroll (humbje e agjencisë personale). Ata mund të mendojnë se trupi i tyre ndihet ndryshe (p.sh., si ai i një fëmije të vogël ose i dikujt të seksit të kundërt) dhe nuk u përket atyre. Ata mund të kenë mendime, impulse dhe emocione të papritura që nuk duken se u përkasin atyre dhe që mund të manifestohen si rrjedha të shumta mendimesh konfuze ose si zëra. Disa manifestime mund të vërehen nga vëzhguesit. Për shembull, qëndrimet, opinionet dhe preferencat e pacientëve (p.sh., në lidhje me ushqimin, veshjet ose interesat) mund të ndryshojnë papritur, pastaj të kthehen në vend.

Njerëzit me çrregullim të identitetit disociativ gjithashtu përjetojnë ndërhyrje në aktivitetet e tyre të përditshme kur ka një ndryshim në identitete ose ndërhyrje nga një gjendje identiteti në funksionimin e një tjetri. Për shembull, në punë, një identitet i zemëruar mund të bërtasë papritur ndaj një kolegu ose shefi.

Amnezia:
Pacientët me çrregullim të identitetit disociativ zakonisht kanë amnezi disociative. Ajo zakonisht manifestohet si:

• Boshllëqe në kujtimin e ngjarjeve të kaluara personale (p.sh., periudha kohore gjatë fëmijërisë ose adoleshencës, vdekja e një të afërmi).

• Humbje të memories dependable (p.sh., çfarë ka ndodhur sot, aftësi të mësuara mirë si përdorimi i një kompjuteri).

• Zbulimi i provave të gjërave që kanë bërë ose thënë, por nuk kujtojnë që kanë bërë dhe/ose duken jo vetevetja.

Pacientët raportojnë periudha kohore që mund të kenë humbur. Ata mund të zbulojnë objekte në çantën e tyre të blerjeve ose mostra të shkrimit të dorës që nuk mund t’i shpjegojnë ose njohin. Ata gjithashtu mund të gjejnë veten në vende të ndryshme nga ato ku kujtojnë se kanë qenë dhe nuk kanë ide pse ose si kanë arritur atje. Ndryshe nga pacientët me çrregullim post-traumatik të stresit (PTSD), pacientët me çrregullim të identitetit disociativ harrojnë ngjarje të përditshme, si dhe ato stresuese ose traumatike.

Pacientët ndryshojnë në ndërgjegjësimin e tyre për amnezinë. Disa përpiqen ta fshehin atë. Amnezia mund të vërehet nga të tjerët kur pacientët nuk mund të kujtojnë gjëra që kanë thënë dhe bërë ose informacione të rëndësishme personale, si emri i tyre.

Simptoma të tjera:
Përveç dëgjimit të zërave, pacientët me çrregullim të identitetit disociativ mund të kenë halucinacione vizuale, taktile, olfaktive dhe gustative. Kështu, pacientët mund të diagnostikohen gabimisht me një çrregullim psikotik. Megjithatë, këto simptoma halucinuese ndryshojnë nga halucinacionet tipike të çrregullimeve psikotike si skizofrenia. Pacientët me çrregullim të identitetit disociativ i përjetojnë këto simptoma sikur vijnë nga një identitet alternativ (p.sh., sikur dikush tjetër dëshironte të qante duke përdorur sytë e tyre, duke dëgjuar zërin e një identiteti alternativ që i kritikon).

Depresioni, ankthi, abuzimi i substancave, lëndimi i vetës, mutilimi i vetës, sulmet jo-epileptike dhe sjelljet vetëvrasëse janë të zakonshme, si dhe disfunksioni seksual.

Ndryshimi i identiteteve dhe pengesat amnestike midis tyre shpesh rezultojnë në jetë kaotike. Në përgjithësi, pacientët përpiqen të fshehin ose të minimizojnë simptomat e tyre dhe efektin që ato kanë mbi të tjerët.

Diagnoza e Çrregullimit të Identitetit Disociativ

Diagnoza e çrregullimit të identitetit disociativ është klinike, bazuar në praninë e kriteret e mëposhtme në DSM-5-TR:

1. 1. Pacientët kanë ≥ 2 gjendje personaliteti ose identiteti (shqetësim i identitetit), me një ndërprerje të konsiderueshme në ndjenjën e tyre për veten.

   2. Pacientët kanë boshllëqe në kujtimin e tyre për ngjarje të përditshme, informacione të rëndësishme personal dhe ngjarje traumatike—informacione që nuk do të humbnin me harresën normale.

   3. Simptomat shkaktojnë shqetësim të konsiderueshëm ose ndërpresin funksionimin social ose profesional.

   4. Gjithashtu, simptomat nuk mund të shpjegohen më mirë nga një çrregullim tjetër (p.sh., seizures të pjesshme komplekse, çrregullimi bipolar, çrregullimi post-traumatik i stresit, një çrregullim tjetër disociativ), nga efektet e dehjes nga alkooli, nga praktikat kulturore ose fetare të pranuara gjerësisht, ose, tek fëmijët, nga loja imagjinare (p.sh., një mik imagjinar).

Diagnoza kërkon njohuri dhe pyetje specifike për fenomenet disociative. Intervista të zgjeruara, hipnoza ose intervista të lehtësuara nga ilaçe (barbituratë ose benzodiazepinë) ndonjëherë përdoren, dhe pacientëve mund t’u kërkohet të mbajnë një ditar midis vizitave. Të gjitha këto masa përfshijnë një përpjekje për të nxjerrë një ndryshim të identiteteve gjatë vlerësimit. Mjeku mund të përpiqet me kalimin e kohës të hartojë një hartë të identiteteve të ndryshme dhe marrëdhëniet e tyre. Intervista dhe pyetësorë të strukturuar të projektuar posaçërisht mund të përdoren, sidomos për mjekët që kanë më pak përvojë me këtë çrregullim.

Mjeku mund të përpiqet gjithashtu të kontaktuar drejtpërdrejt identitete të tjera duke kërkuar të flasë me pjesën e mendjes që është e përfshirë në sjelljet që pacientët nuk mund t’i kujtojnë ose që duket se janë kryer nga dikush tjetër. Hipnoza mund t’i ndihmojë mjekët të qasen në gjendjet e shkëputura dhe identitetet e tjera të pacientit dhe t’i ndihmojë pacientin të kontrollojë më mirë ndryshimet midis gjendjeve të shkëputura.

Simulimi (pretendimi i qëllimshëm i simptomave fizike ose psikologjike të motivuara nga një nxitje e jashtme) duhet të merret parasysh nëse fitimi mund të jetë një motiv (p.sh., për të shmangur përgjegjësinë për veprimet ose detyrat). Megjithatë, simulantët kanë tendencë të raportojnë tepër simptomat e njohura të çrregullimit (p.sh., amnezi disociative) dhe të nënraportojnë të tjerat. Ata gjithashtu kanë tendencë të krijojnë identitete alternative stereotipike. Ndryshe nga pacientët që kanë çrregullimin, simulantët zakonisht duket se e shijojnë idenë e të pasurit të çrregullimit; nga ana tjetër, pacientët me çrregullim të identitetit disociative shpesh përpiqen ta fshehin atë. Kur klinikanët dyshojnë se çrregullimi është i shtirur, verifikimi i informacionit nga burime të shumta mund të zbulojë mospërputhje që e pengojnë diagnozën.

Trajtimi i Çrregullimit të Identitetit Disociative

Integrimi i gjendjeve të identitetit është rezultati më i dëshirueshëm i trajtimit të çrregullimit të identitetit disociative. Ilaçet përdoren gjerësisht për të ndihmuar në menaxhimin e simptomave të depresionit, ankthit, impulsivitetit dhe çrregullimeve të përdorimit të substancave, por nuk e lehtësojnë disociacionin në vetvete.

Trajtimi për të arritur integrimin përqendrohet në psikoterapi. Për pacientët që nuk mund ose nuk duan të përpiqen për integrim, trajtimi synon të lehtësojë bashkëpunimin dhe bashkëveprimin midis identiteteve dhe të reduktojë simptomat.

Prioriteti i parë i psikoterapisë është të stabilizojë pacientët dhe të sigurojë atë, para se të vlerësojë përvojat traumatike dhe të eksplorojë identitetet problematike dhe arsyet e disociacioneve. Disa pacientë përfitojnë nga shtrimi në spital, gjatë të cilit ofrohet mbështetje dhe monitorim i vazhdueshëm ndërsa trajtohen kujtimet e dhimbshme. Terapeutët duhet të jenë vigjilentë në ndihmën e pacientëve të tillë për të shmangur ri-viktimizimin.

Hipnoza mund të ndihmojë në qasjen e identiteteve, lehtësimin e komunikimit midis tyre dhe stabilizimin dhe interpretimin e tyre. Disa terapeutë angazhohen dhe ndërveprojnë drejtpërdrejt me gjendjet e identitetit të shkëputura në një përpjekje për të lehtësuar integrimin e gjendjeve të identitetit.

Teknikat e modifikuara të ekspozimit mund të përdoren për të desensitizuar gradualisht pacientët ndaj kujtimeve traumatike, të cilat ndonjëherë tolerohen vetëm në fragmente të vogla.

Ndërsa arsyet e disociacioneve trajtohen dhe punohen, terapia mund të lëvizë drejt ri-lidhjes, integrimit dhe rehabilitimit të vetes alternative të pacientit, marrëdhënieve dhe funksionimit social. Një pjesë e integrimit ndodh spontanisht gjatë trajtimit. Integrimi mund të inkurajohet duke negociuar dhe organizuar bashkimin e identiteteve ose mund të lehtësohet duke përdorur sugjerime hipnotike dhe imazhe të udhëhequra.

Pacientët që janë trajtuar, veçanërisht gjatë fëmijërisë, mund të presin abuzim të mëtejshëm gjatë terapisë dhe të zhvillojnë reaksione komplekse transferimi ndaj terapeutit të tyre. Diskutimi i këtyre ndjenjave të kuptueshme është një komponent i rëndësishëm i psikoterapisë efektive.

Prognoza për Çrregullimin e Identitetit Disociative

Përmbajtja e çrregullimit të identitetit disociative ndryshon shumë. Mund të jetë minimale tek pacientët me funksionim të lartë; tek këta pacientë, marrëdhëniet (p.sh., me fëmijët, bashkëshortin ose miqtë) mund të jenë më të prekura sesa funksionimi profesional. Me trajtim, funksionimi në marrëdhëniet, shoqërinë dhe punën mund të përmirësohet, por disa pacientë përgjigjen shumë ngadalë ndaj trajtimit dhe mund të kenë nevojë për trajtim mbështetës afatgjatë.

Simptomat luhaten spontanisht, por çrregullimi i identitetit disociative nuk zgjidhet spontanisht. Pacientët mund të ndahen në grupe bazuar në simptomat e tyre:

• Simptomat janë kryesisht disociative dhe post-traumatike. Këta pacientë në përgjithësi funksionojnë mirë dhe shërohen plotësisht me trajtim.

• Simptomat disociative kombinohen me simptoma të spikatura të çrregullimeve të tjera, si çrregullimet e personalitetit, çrregullimet e gjendjes shpirtërore, çrregullimet e të ngrënies dhe çrregullimet e përdorimit të substancave. Këta pacientë përmirësohen më ngadalë, dhe trajtimi mund të jetë më pak i suksesshëm ose më i gjatë dhe më i krizuar.

• Pacientët jo vetëm kanë simptoma të rënda për shkak të çrregullimeve mendore bashkëekzistuese, por mund të mbeten thellësisht të lidhur emocionalisht me abuzuesit e tyre. Këta pacientë mund të jenë sfidues për t’u trajtuar, shpesh duke kërkuar trajtime më të gjata që zakonisht synojnë të ndihmojnë në kontrollin e simptomave më shumë sesa në arritjen e integrimit.